Geschiedenis

van historische waarde

De ontsluiting van De Kleine Melm is voor burgers een aanwinst van cultuurhistorische waarde en van natuurwaarde. Het rijksmonument Het Oude Veerhuis en het Eemlandschap op die plek met de boeiende historie komen hierdoor weer op de kaart te staan in de gemeente Soest. Een van de twee oude overslagplaatsen en havens van Soest zal een plek zijn waar men kan genieten van natuureducatie, erfgoededucatie en - recreatie. Soest aan het water – Soest aan de Eem.
De Kleine Melm aan de Eem
Hiscue Erfgoed Educatie Midden-NL

Soest aan de Eem - De Kleine Melm ontsluiten voor natuureducatie, erfgoededucatie en -recreatie.

De waarde van de cultuurhistorische Kleine Melm.

In het basisonderwijs en in het voortgezet onderwijs ligt de nadruk de laatste jaren eveneens op een nieuw kerndoel voor de leerlingen: vorming tot actief burgerschap. Omgevingseducatie en erfgoededucatie op locatie worden in projecten op locatie aan leerlingen aangeboden, ook in het kader van de jaarlijkse Erfgoedweek. Leerlingen waarderen deze vorm van educatie zeer: men past de geleerde inzichten toe op een locatie en door een andere manier van leren ontdekt men nieuwe, interessante feiten.

Niet alleen jongeren vinden leren op locatie interessant: ook ouderen bezoeken erfgoedlocaties. Cultuurhistorie, landschaphistorie, monumenten, musea, historische en culturele verhalen over plaatsen en personen maken geschiedenis levend. Burgers worden zo actief betrokken bij het waarderen en beschermen van erfgoed in het heden en in de toekomst. Want iets dat er niet meer is, heeft ook geen zeggingskracht.

De Kleine of Nieuwe Melm in Soest bestaat nog steeds, maar is gesloten geweest voor het grote publiek. Het is er, maar kan alleen bij ontsluiting diens erfenis met een rijksmonument als historisch erfgoed onthullen. De huidige Eemstraat heette enkele eeuwen geleden Nieuwe Melmsteeg. De Eemstraat loopt nu ook door tot nr. 4 en 6 op de Kleine Melm, vroeger ook Nieuwe Melm genaamd. De Grote Melm werd namelijk de Oude Melm genoemd.Naast de Kleine Melm ligt nu de aanlegplaats van de Eemboot voor fietsers.

Er zijn verschillende invalshoeken om de levende geschiedenis van deze plek uit te lichten: door (landschap)historische verhalen en uit monumentaal en artistiek oogpunt. Kunstenaars hebben de Kleine Melm in beeld en woord opgetekend. Historici legden de feiten vast en Soesters eveneens met hun verhalen. Het Oude Veerhuis uit 1681 is een rijksmonument. Het was een levendige herberg en café.

De voorgeschiedenis van de huidige Kleine of Nieuwe Melm.

Een Melm is afkomstig van molm en bevindt zich op een hogere gelegen rivierzandafzetting en is een vanouds bewoonde plaats in het landschap. Aan de overkant van de Kleine Melm ligt Hogerhorst, op een zandheuvel uit de IJstijd in het veenlandschap met daarop rivierkleilagen. In de Eempolder duiken verschillende hogere zandplaten uit de IJstijd en van de rivierafzetting op, waarop ook het dorp Hoogland ontstond.

Honderden jaren geleden was de plek bij de Kleine Melm met Hogerhorst aan de overkant in warme, zomerse perioden een doorwaadbare plaats. Het was later een loskade met een kalkoven en een herberg sinds 1681. Schelpen werden aan de kades gelost voor de kalkovens bij de Melmen. In de 16e eeuw werd de Eem regelmatig uitgediept vanwege verlanding van de Eem. Aanleg van een jaagpad van Amersfoort naar de Grote Melm was ook praktisch voor schepen om door te kunnen varen bij windstilte of tegenwind. Ook is de bedijking sinds de 17e eeuw verbeterd, al zijn er sindsdien nog diverse dijkdoorbraken geweest door springvloed en storm vanaf de Zuiderzee waaraan de Eem lag.

De veerpont bij de Kleine Melm.

Verscheidene oudere Soesters weten nog van de veerpont van Zwarte Willem, Willem van der Heuvel die in 1968 uit de vaart is genomen. Maar de jongere generaties weten niet dat er een veerhuis met herberg en kroeg tot 1976 was. De gebouwen en de plek bestaan nog op de Kleine Melm en de geschiedenis is de moeite waard om weer in openbaarheid te treden. Het was eertijds namelijk een bedrijvige plaats en met wat voorstellingsvermogen door mooie verhalen gaat men terug in de tijd.

Soester boeren hadden land aan de overkant van de Eem, vanwege het gegeven dat de Slaagse polder over de Eem tot 1815 bij de gemeente Soest behoorde. Gezien de honkvastheid van de boeren bij hun landerijen, bleef het bezit in de familie en ging het vaak van ouders op kind. Over de Eem naar de weiden en de koeien en weer terug zorgde in het voorjaar en de zomer voor dagelijkse overtochten met de veerpont.

De Eem werd uiteindelijk een natuurlijke grens van Soest in 1815 en de landerijen werden verkocht aan boeren in Hoogland. Niet alleen Soester boeren gebruikten vroeger de pont. Ook inwoners en reizigers uit de plaatsen Amersfoort, Hoogland (met het landgoed Coelhorst) , Bunschoten-Spakenburg en Nijkerk staken hier de Eem over om hun weg naar Soest of via Soest te vervolgen. Tot de opening van de Malebrug voor fietsers in 2008 kon men sinds 1968 niet meer rechtstreeks naar de overkant komen. Rond het midden van de negentiende eeuw waren er vijf veren over de Eem. In later jaren kwam er nog één bij, en nog weer later verdwenen ze allemaal op één na.

De laatste die sloot in 1968 was het pontje Hoogland - Soest, bij "Zwarte Willem" aan de Kleine Melm. Tot 1968 dus voer Zwarte Willem, die aan de Kleine Melm een kroeg had, mensen over met zijn pontveer van Hoogland naar Soest. In het Oude Veerhuis op de Kleine Melm had hij zijn kroeg.

Kroegbaas Zwarte Willem

Piet Hilhorst schrijft in Van Zoys tot Soest: “Zwarte Willem was de kroegbaas en veerman. Hij had een roeiboot, maar zijn veer was waarachtig een pontje dat met een strak gespannen ketting naar de overkant gehaakt werd. Het steigertje tegenover de Kleine Melm is nog een overblijfsel uit het veerpont-tijdperk. Zwarte Willem is voor de echte Soester de naam voor De Kleine Melm. Dus ook een locatienaam. Zat je vader vroeger bij Zwarte Willem, dan wist je zeker dat hij enigszins aangeschoten thuis kwam.” (2) De kroeg is in 1976 gesloten.

Het rijksmonument op de Kleine Melm in Soestopdekaart.nl, Eemweg 4 en 6.

Volgens de muurankers in de voorgevel dateert de dwarshuisboerderij aan de Eemweg 4 uit 1681. Het pand werd gebouwd en geëxploiteerd door Jacoba Victoria Bartolotti van den Heuvel., bewoonster van de voormalige buitenplaats "Heuvel en Dael" aan de Birkstraat. Het pand was behalve boerderij tevens veerhuis en café. Hieraan herinnert nog een uithangbord. In 1960 werd in opdracht van W. v.d. Heuvel café 'De kleine Melm' uitgebreid met een woonhuis (nr.6). Het ontwerp was afkomstig van de architect Arnold Brouwer uit Soest. In 1965 werd er rechts achter het pand een moderne landbouwloods gebouwd. In 1976 werd het café gesloten en volgde er een restauratie. Het pand werd hierbij gewijzigd, waarbij het achterhuis werd voorzien van gepotdekselde planken. De vierroedige schuurberg en de schaapskooi achter de boerderij dateren uit 1980. Tegenwoordig is het pand in gebruik als woonhuis.

De boerderij ligt aan de rivier de Eem, aan het einde van de Eemweg. Het pand heeft een T-vormige plattegrond. Het telt een bouwlaag met een zolderverdieping onder een rieten schilddak met grijze nokvorsten. Het bakstenen pand is grotendeels crémekleurig gepleisterd en voorzien van een zwart geteerde plint. Het achterhuis behoort tot het zogenaamde middenlangsdeeltype. Het heeft een afgewolfd rieten zadeldak op ongelijke voethoogte. Het later aangebouwde woonhuis is opgetrokken in schoon metselwerk.

De Kleine Melm in de kunstwereld.

Het boerenerfje op onderstaand schilderij is de Kleine Melm. Dirk Hornsveld, de landschapsschilder, kwam er graag en had er zelfs een eigen boot. Tekenaars, schilders en fotografen kozen deze idyllische plek bij de Kleine Melm uit om een kunstwerk af te beelden. Het zou interessant zijn om uit te zoeken welke kunstenaars een raakvlak met de Kleine Melm hebben, want het was een inspirerende plek voor hen.

Een historisch verhaal Zwemwedstrijd Baarn - Zwarte Willem.

Soester Piet Hilhorst herinnerde zich de verhalen over de zwemwedstrijden die gehouden werden van het Baarnse Badhuis (naast de Baarnse roeiclub) over de Eem naar Zwarte Willem - de Kleine Melm dus - waar dan vooral de Soester boerenjongens aan meededen. Deze herinnering bracht hem op het onvergetelijke moment dat ik - in 1948! - op mijn vaders rug door de Eem zwom, vanaf de Grote Melm naar het Zure Eind (gemaal Zeldert). Toen was de Eem nog een uitstekende zwemrivier, en dat bleef zij tot midden jaren vijftig, de tijd dat wij als Soester jeugd bij de Grote Melm overzwommen naar de Waai, dat is de plas die nu zichtbaar is als je bij het wisselvlot de dijk oploopt en in de richting van Baarn kijkt (2). Daarna, in de jaren zestig en zeventig werd de Eem steeds zwarter en als je het midden jaren zeventig waagde in de Eem te vallen moest je direct naar het ziekenhuis. Het was een open riool geworden. Na jaren inzet van diverse instanties is de kwaliteit van het Eemwater weer veel beter geworden.

Cartografie: oude kaarten Zeldert - Soest, de Kleine Melm bij Krachtwijk.

Door de ouderdom van de Eem zijn er in de afgelopen eeuwen vele kaarten van de Eem verschenen. Het Hoogheemraadschap, nu het waterschap Vallei & Eem, is eeuwen geleden systematisch begonnen om het water in de Eempolder te kunnen beheersen.

Gerard Staalenhoef vond in de archieven dat op de Nieuwe of Kleine Melm hebben gewoond:

• 1645- '48 Dirk Pelen
• 1667- '69 Hendrik Jansz van Klaarwater en zijn gezin
• 1681 onbewoond
• 1715 Peter Meeuwisse met zijn echtgenote Hendrikje Gijsbertse
• 1715- ’41 Hun dochter Annetje Peterse, sinds 1731 echtgenote van Hendrik Heijmense Kuijper. Hun vijf kinderen zijn daar qeboren.
  Was Jacoba Victoria Bartholotti kennelijk eigenaresse van het veerhuis, later werd dat de Hervormde diaconie. In 1828 werd door de diaconie het veerhuis verkocht aan een zekere Mengs Hornsveld Nadien verwisselde het talloze malen van eigenaar en even zo vaak van veerman.

De Kleine Melm en het erfgoedtoerisme.

Het Eemland heeft aan natuurschoon en aan historie zoveel te bieden. Het water in Nederland heeft een enorme aantrekking. Kust- en havenplaatsen trekken toeristen. Water zorgt voor mooie uitzichten en ruimte. Varen is recreatief. Fietsen langs water doet men graag. De Eemboot legt aan bij de Kleine Melm. Helaas is er geen terras aan het water in Soest te bekennen om relaxed van het mooie Eemland te genieten. In Loosdrecht en Spakenburg kan men wel van het water genieten. Dit zou in Soest ook kunnen, op de Kleine Melm als pleisterplaats voor fietsers, wandelaars en roeiers. Diverse instanties vragen of de Kleine Melm te bezoeken is. Een stepgroep vroeg of de Kleine Melm te bezoeken was. Tot voor kort eigenlijk niet. Landschap Erfgoed Utrecht zet met het Eemsnoer alle mooie plekken rond de Eem op de kaart. Daar hoort de Kleine Melm bij. Roeien was en is er mogelijk. De Eem en het Eemlandschap behoren tot de Grebbelinie die loopt van Rhenen tot aan Spakenburg.

De Eem is de Westgrens van de Grebbelinie, een rijksmonument, met het Werk bij Krachtwijk aan de overkant van de Kleine Melm. Vele fietsers fietsen de Grebbelinie en zouden een pleisterplaats bij Soest zeer waarderen, maar er is langs de Eem bij Soest geen idyllische rustplek. De Malebrug voert alle Eemfietsers langs de Kleine Melm. De Grote Melm is helaas ook niet openbaar. De vereniging Recreatieondernemers Grebbelinie hebben de Eemlandrecreatie-ondernemers verzocht zich bij hen te voegen, zodat de Grebbelinie Noord ook een steentje kan bijdragen in dit gebied. De Kleine Melm hoort bij dit gebied en zou een tevens als pleisterplaats een actief aandeel leveren aan rijksmonument Grebbelinie.

Erfgoed en natuur in een expostieruimte tot leven brengen.

De geschiedenis en de prachtige omgeving tot leven brengen in een expositieruimte kan vanuit verschillende invalshoeken worden ingevuld. IVN Eemland, Nationaal Landschap Arkemheen-Eemland en de Fietsboot zijn positief over de plannen voor ontwikkeling op de Kleine Melm. Uit erfgoededucatief en historisch oogpunt kan men terug in de tijd en door attributen en personages voor groepen leuke verhaaltjes naar het heden halen. Bisschoppen vonden dit gebied al zeer strategisch vanwege de ligging aan de Zuiderzee, eerder het Almere of Flevo genaamd. De Utrechtse bisschoppen als machthebbers hadden bij de stad Utrecht geen haven aan zee. De Eem in het Sticht, nu provincie Utrecht, zorgde voor handelstransport naar andere havensteden in de Nederlanden en zelfs naar buitenlandse havensteden. Economisch gezien was dit zeer aantrekkelijk voor inkomsten uit belastingen en handelsbetrekkingen. Daar zijn mooie verhalen over te vertellen. Er is gevochten en geruzied om het bezit van het Eemland, ook door particulieren tegen de heersende macht van de (kerkelijke) overheid. Wat we nu zien is niet zonder slag of stoot tot stand gebracht. Daar zijn boeiende feiten en kaarten bij te vinden. Kortom, de schatten van de Kleine Melm zijn zo goed als gevonden. Men is nieuwsgierig om te zien wat er in de schatkisten zit.